9. Podmiotowość- W. Kogut,

Wiesława Kogut

PRZYGOTOWANIE NAUCZYCIELI

DO PODMIOTOWYCH RELACJI Z UCZNIEM

We wszystkich nurtach współczesnej myśli pedagogicznej podejmujących krytykę szkoły i poszukujących „uzdrowienia” szkolnictwa często jest podejmowany problem podmiotowości, szczególnie podmiotowości ucznia.

Istnieje wiele uzasadnień postulatu podmiotowości ucznia, ale najważniejszym argumentem przemawiającym za jego słusznością i koniecznością wprowadzenia do praktyki szkolnej jest zawarta w podmiotowości szansa na kreowanie samodzielnego, twórczego, samorealizującego się, a także odpowiedzialnego i uspołecznionego człowieka. Stąd też podmiotowość ucznia jawi się jako cel wychowania oraz jako kryterium oceny efektywności wychowania.

W literaturze pedagogicznej podmiotowość uczniów ogólne jest afirmowana, ale podnosi się także problem przesadnego dowartościowania zjawiska podmiotowości (por. T.Lewowicki, 1995, s. 63-66; L.Witkowski, 1995, s. 141-152). Myśli się o egoizmie, braku uspołecznienia, działaniach sprzecznych z wartościami ogólnie przyjętymi w społeczeństwie, o „rozpuszczeniu” czy też „zbieszeniu” dzieci i młodzieży, o zjawiskach, które pojawić się mogą przy wdrażaniu postulatu podmiotowości ucznia rozumianego zbyt radykalnie. Niebezpiecznymi dla rozwoju dzieci i młodzieży są te odczytania podmiotowości, które utożsamione są z leseferyzmem, z pajdocentryzmem i pajdokracją (M.Czerepaniak-Walczak, 1994, s. 6).

Trzeba również stwierdzić – co wykazuje historia wychowania, a nade wszystko praktyka szkolna, że kierunek i siła przemian w oświacie zależą nie tyle od ustaw i zarządzeń władz oświatowych, ile od wiedzy, umiejętności, chęci, odwagi i zaangażowania nauczycieli we wprowadzanie pożądanych zmian w życie szkoły. Zatem, idei podmiotowości ucznia nie zrealizuje się ani poprzez najlepsze opracowania naukowe, ani poprzez urzędowe dokumenty czy dyskusje w różnych gremiach jeśli nauczyciel nie zechce z nią się dogłębnie zapoznać i zaakceptować.

Największą szansą na wprowadzenie idei podmiotowości ucznia dostrzega się w nauczycielach. Od nich bowiem zależą stosunki wychowawcze jakie mają miejsce w szkole.

Faktem jest, co wynika z badań wielu pedagogów a także moich (W.Kogut, 1996), iż podmiotowość ucznia jest często mocno zagrożona, nie rozwijana, uczniowie mają niskie poczucie podmiotowości, a stosunki interpersonalne pomiędzy nauczycielami a uczniami daleko odbiegają od partnerskich.

Badając stan poczucia podmiotowości uczniów w obszarze szkoły stwierdziłam, iż większość uczniów charakteryzuje: negatywne poczucie tożsamości, niski poziom samowiedzy, słabe zaangażowanie w pracę nad sobą, słabe odczucie możliwości sprawczych, niskie poczucie odpowiedzialności, a także negatywna ocena kontaktów interpersonalnych z nauczycielami. Ponadto, stwierdziłam, iż proces dydaktyczno-wychowawczy ma mało walorów podmiotowości. Sytuacje dydaktyczno-wychowawcze w szkole mają słabą wartość aktywizującą uczniów, nauczyciele rzadko rozmawiają z uczniami na tematy nurtujące młodzież, a ich stosunek do uczniów jest przeważnie urzędowo-formalny. Szkoła przede wszystkim zaznajamia uczniów z wiedzą, a wąska oferta zajęć fakultatywnych, pozalekcyjnych nie zaspokaja potrzeb i zainteresowań uczniów.

Poszukując przyczyn powyższego stanu znaleźć można wiele źródeł, ja dopatruję się ich przede wszystkim w osobie nauczyciela. Sądzę, że nauczyciele słabo są przygotowani do podmiotowych relacji z uczniami. Tezę tę opieram na wynikach badań, które przeprowadziłam w latach 2000 – 2002 na grupie 160 nauczycieli kształcących się w Akademii Pedagogicznej w Krakowie na studiach zaocznych i podyplomowych. Informacje uzyskane drogą ankiety pozwoliły mi określić stan wiedzy nauczycieli o idei podmiotowości uczniów, stopień jej akceptacji przez nich oraz poziom ich zaangażowania w jej realizację. Wyniki badań w tym zakresie problemowym omawiam poniżej.

Czy uczeń to podmiot?

W idei podmiotowości ucznia zakłada się, że uczeń to podmiot, posiadający takie atrybuty jak myślenie, działanie, przeżywanie. A dokładniej podmiotowi przypisuje się takie cechy jak:

świadomość własnej odrębności,

zdolność poznawania otaczającej rzeczywistości i siebie,

zdolność dokonywania wyborów,

tendencje do realizowania swoich możliwości,

tendencje do przekształcania rzeczywistości i siebie samego,

odpowiedzialność za swoje wybory (por. K.Wilecki, 1988, s. 29-49; s. 55-56).

Czy w taki sposób nauczyciele myślą o uczniu? Analiza wypowiedzi nauczycieli, którzy otrzymali zadanie dokończenia zdania: Uczeń jest to ... pozwoliła pogrupować je w siedem kategorii. Kryterium podziału była liczba i rodzaj atrybutów (cech) przypisywanych uczniowi. Nauczyciele spostrzegają ucznia zgodnie z poniższym zestawieniem.

Uczeń dla nauczycieli to:

Podmiot ze wszystkimi atrybutami (33% badanych nauczycieli).

Przykładowa wypowiedź: Uczeń to człowiek myślący, przeżywający, aktywny, twórczy, to podmiot procesu dydaktyczno-wychowawczego.

Podmiot poznający, dokonujący wyboru, przekształcający siebie (5% ankietowanych).

Przykładowa wypowiedź: Uczeń to ktoś, kto poznaje świat, życie, rozwija swoją osobowość, uczy się, jeśli chce, z większym lub mniejszym skutkiem.

Podmiot poznający (23% wypowiedzi nauczycieli).

Przykładowa wypowiedź: Uczeń to ktoś, kto poznaje świat, zdobywa wiedzę i doświadczenia.

Uczeń – niewolnik, odpowiedzialny (17% ankietowanych)

Przykładowa wypowiedź: Uczeń to ktoś, kto powinien wykonywać obowiązki szkolne, wypełniać zadania stawiane mu przez nauczyciela.

Uczeń – przedmiot (14% nauczycieli).

Przykładowa wypowiedź: Uczeń to przedmiot oddziaływania nauczycieli, to przedmiot kształtowany przez szkołę.

Uczeń leseferysta (4% nauczycieli).

Przykładowa wypowiedź: Uczeń to ktoś bardzo leniwy, najchętniej nic nie robiący.

Uczeń zbieszony 94% nauczycieli).

Przykładowa wypowiedź: Uczeń to ktoś, komu wydaje się, że mu wszystko wolno, to ktoś, kto robi co chce nie licząc się z nauczycielem.

Jak wynika z powyższego zestawienia nauczycielskie sposoby myślenia o uczeniu są bardzo zróżnicowane, stąd można uznać, że zróżnicowane są także sposoby traktowania uczniów. Myślenie o uczniu zgodne z ideą podmiotowości posiada około 40% ankietowanych nauczycieli (I i II kategoria wypowiedzi).

Co to znaczy rozwijać podmiotowość ucznia?

W publikacjach pedagogicznych problematyka podmiotowości występuje często jako cel związany z rozwijaniem podmiotowości ucznia, ale bez jednoznacznej eksplikacji. Efektem poszukiwań w literaturze odpowiedzi na pytanie, co to znaczy rozwijać podmiotowość ucznia, a więc co należy rozumieć pod pojęciem podmiotowości jako celu wychowania, jest zbiór cech jakie powinna posiadać osoba o rozwiniętej podmiotowości. Warunkiem wychowania powinna być osoba o właściwym poziomie dojrzałości, co w kontekście podmiotowości oznaczać może osobę o wysokim poczuciu podmiotowości. Osoba taka, to ktoś, kto:

Zna siebie, swoje silne i słabe strony, posiada adekwatną, zobiektywizowaną samoocenę, wie kim jest i jakim człowiekiem chce i może zostać. Cechę tę można określić jako TOŻSAMOŚĆ.

Posiada własny ideał osobowy, plan własnego życia, aspiracje prefekcjonistyczne, zainteresowania, system wartości i dokonuje wyborów zgodnie z własnymi PREFERENCJAMI. Jest zaangażowany w kreowanie siebie, swój ROZWÓJ.

Podejmuje działania realizujące plan siebie i swojego życia przekształcając w ten sposób siebie i świat otaczający i zachowuje przy tym cierpliwość i optymizm, wierząc, że jakość jego życia uzależniona jest przede wszystkim od niego, od jego zdolności, chęci i wytrwałości. Cechę tę określa się jako SPRAWSTWO.

Zdaje sobie sprawę z konsekwencji własnych wyborów i działań, jest gotowy do podnoszenia konsekwencji. Cechę tę nazwiemy ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ (rozumianą w sensie pozytywnym i negatywnym).

Zdaje sobie sprawę z tego, że jego działania, realizacja planu życiowego, wybory są ograniczone podmiotowością innych ludzi i normami społecznymi. Jest człowiekiem USPOŁECZNIONYM.

Umie współdziałać z innymi posiadając umiejętności interpersonalne. Traktuje innych zgodnie z zasadami PARTNERSTWA.

Czy nauczyciel uznają powyższy zestaw cech jako wskaźniki rozwiniętej podmiotowości? W przeprowadzonych badaniach zadaniem nauczycieli było wybranie przez nich spośród zestawu cech, tych cech wychowanka, które ich zdaniem, mieszczą się w pojęciu podmiotowości jako celu wychowania.

Ilość nauczycieli wskazujących na poszczególne cechy ujęte w uogólnionych hasłach prezentuje poniższe zestawienie.

Podmiotowość ucznia jako cel wychowania dla nauczycieli to rozwijanie takich cech, jak:

Tożsamość – 85%,

Odpowiedzialność – 70%,

Uspołecznienie – 65%,

Preferencje – 60%,

Zaangażowanie we własny rozwój – 56%,

Sprawstwo – 51%,

Partnerstwo – 52%.

Jak widać, nie wszyscy nauczyciele utożsamiają rozwój podmiotowości ucznia z pojawieniem się u niego cech ujętych w powyższym zestawieniu. Można przypuszczać, że nie wgłębiają się w istotę podmiotowości jako celu wychowania. Najczęściej mają na myśli kształtowanie tożsamości, odpowiedzialności i uspołecznienia ucznia.

Co to znaczy podmiotowo traktować ucznia?

W literaturze dotyczącej podmiotowości ucznia problematyka podmiotowości często też występuje jako norma zalecająca podmiotowe traktowanie ucznia. Analiza literatury mająca na celu dać odpowiedź na pytanie co to znaczy traktować podmiotowo ucznia, pozwoliła mi zebrać listę zachowań i działań nauczyciela, które kwalifikują go do miana nauczyciela podmiotowo traktującego ucznia. Nauczyciel taki, to ten który:

Traktuje ucznia poważnie, życzliwe, z szacunkiem.

Posługuje się stylem demokratycznym.

Stale poznaje swoich wychowanków stosując różne metody poznawania.

Stosuje metody aktywizujące, dzięki którym uczeń jest aktywny.

Prowadzi dyskusje z uczniem „bez arbitra”, aktywnie ich słuchając.

Dostarcza rzetelnej wiedzy w oparciu o osiągnięcia różnych nauk.

Tworzy klimat bezpieczeństwa i zaufania, ma poczucie humoru.

Organizuje proces wychowania w różnych formach.

Przestrzega zasady indywidualizacji.

Aby dowiedzieć się, co dla nauczycieli oznacza norma podmiotowego traktowania uczniów, poproszono ich o wypisanie zachowań i działań nauczycieli wskazujących na takie traktowanie. Wypowiedzi nauczycieli ułożyły się w kategorie, które poniżej zestawiam wraz z liczbą odsetek nauczycieli wskazujących na poszczególne kategorie.

Podmiotowo traktować ucznia to:

Szanować ucznia, nie poniżać – 80%,

Akceptować i być życzliwym – 73%,

Często rozmawiać i słuchać – 65%,

Traktować po partnersku – 62%,

Zaspokajać indywidualne potrzeby ucznia – 45%,

Oceniać sprawiedliwie, zgodnie z ustalonymi kryteriami – 38%,

Aktywizować – 38%,

Poznawać wychowanka i jego środowisko – 18%,

Sprawiać, żeby uczeń czuł się dobrze, bezpiecznie – 18%,

Liczyć się ze zdaniem ucznia – 16%,

Rozumieć problemy uczniów – 15%,

Przyznawać im równe prawa – 10%,

Dawać uczniom więcej swobody – 5%,

Ufać uczniom – 2%.

Wyniki badań ujęte w powyższym zestawieniu pozwalają przypuszczać, że wiedza nauczycieli o podmiotowym traktowaniu uczniów jest niepełna, fragmentaryczna.

Podmiotowość ucznia – tak? nie?

Jak już wcześniej sygnalizowałam ważnym warunkiem wprowadzania idei podmiotowości ucznia do praktyki szkolnej wydaje się być akceptacja jej przez nauczycieli. Stąd też jednym z celów przeprowadzonych badań było określenie stosunku nauczycieli do interesującej nas idei. Analiza nauczycielskich opinii pozwala w grupie badawczej wyróżnić następujące postawy wobec postulatu wprowadzania w życie szkolne idei podmiotowości ucznia:

TWÓRCY (50%) - sądzą, że wprowadzenie idei podmiotowości ucznia do praktyki szkolnej jest konieczne, możliwe, choć bardzo trudne.

OPTYMIŚCI (27%) – uważają, że interesująca nas idea od dawna jest już realizowana.

SCEPTYCY (12%) – twierdzą, że podmiotowość ucznia to utopia.

PANIKARZE (8%) – sądzą, że realizacja tej idei może przynieść więcej szkód, niż pożytku.

PRZECIWNICY (3%) – są zwolennikami tradycyjnego wychowania.

Jak widać opinie nauczycieli na temat idei podmiotowości uczniów są bardzo zróżnicowane (od akceptacji, do odrzucenia). Zdecydowana jednak większość (77%) nauczycieli uznaje podmiotowość ucznia. Ale czy akceptacja oznacza realizację?

Z wypowiedzi nauczycieli mających oceniać ich poziom zaangażowania w realizację postulatu podmiotowości ucznia wynika, że między akceptacją a realizacją nie można postawić znaku równości bowiem na pytanie ankietowe: „Czy realizuje Pan(i) ideę podmiotowości ucznia” – zdecydowanie tak, odpowiedziało 40% nauczycieli. Prawie połowa (47%) osób stwierdziła, że częściowo ją realizuje i konsekwentnie – 3% przeciwników idei, nie realizuje jej.

Nie wszyscy nauczyciele w pełni rozumieją istotę idei podmiotowości ucznia, jak również nie wszyscy ją akceptują, stąd też stosunkowo mało jest nauczycieli, którzy traktują podmiotowo ucznia przyczyniając się do rozwijania jego poczucia podmiotowości. Ze względu na fragmentaryczność wiedzy nauczycieli związanej z podmiotowością, nauczyciele nie są w pełni przygotowani do podmiotowych relacji z uczniem.

Bibliografia:

1. Czerepaniak-Walczak M., Podmiotowość w perspektywie pedagogiki, Wydawnictwo WOM, Szczecin – Gorzów Wielkopolski, 1944.

2. Kogut W., Podmiotowość uczniów – pedagogiczne postulaty a rzeczywistość. Praca doktorska, WSP Kraków 1996.

3. Lewowicki T., Przemiany oświaty, Wydawnictwo „Żak”, Warszawa 1995.

4. Wielecki K., Podmiotowość społeczna i jej makrostrukturalne uwarunkowania, (w:) Buczkowski P., Cichocki R. (red.), Podmiotowość. Możliwość – rzeczywistość – konieczność, Wydawnictwo ZMW PAN, Poznań 1988.

lWitkowski L., Podmiot jako humanistyczne wyzwanie dla pedagogiki (przeciw skrajnym podmiotowcom), (w:) Rutkowiak J. (red.) Odmiany myślenia o edukacji, Wydawnictwo „IMPULS”, Kraków 1995.l

[ Pobierz całość w formacie PDF ]

9. Podmiotowość- W. Kogut,

Podstrony